از آنجایی که قسمت بزرگی از سرزمین ایران دارای آب و هوای گرم و خشک یا کویری بوده است، جایگاه و نقش سایبان در معماری ایرانی، همواره مورد توجه قرار گرفته است. به طور کلی بشر در هر دوره از تاریخ، در هنگام ساخت خانه، سعی کرده است آسایش خود را فراهم نماید که دقیقاً به همین دلیل و همچنین به خاطر محدود بودن امکانات، خانه های هر منطقه، ویژگی هایی مشابه داشته اند تا دمای خانه برای ساکنین قابل تحمل شود. ایجاد سایه در اقلیم های گرمسیری یکی از مهم‌ترین چالش ها پیش روی معماران کهن بوده است. در آن زمان وسایل سرمایشی مختلف وجود نداشتند و معماران تمام تمرکز خود را برای تعدیل دما به کار می‌بستند. درست است که با پیشرفت تکنولوژی، در دهه های گذشته، اهمیت معماری سنتی فراموش شد اما در حال حاضر با مطرح شدن موضوع صرفه جویی در انرژی، بسیاری از معماران سعی می‌کنند با تکیه بر علم گذشتگان، خانه ها را به شکلی بسازند که اتلاف انرژی کمتری در آن ها اتفاق بیفتد.
دقیقاً به همین دلیل تصمیم گرفتیم در این مطلب، درباره جایگاه و نقش سایبان در معماری ایرانی، صحبت کنیم و نمونه هایی از استفاده از سایبان در اقلیم های مختلف ایران نام ببریم. با ادامه این مطلب همراه شوید …
نقش سایبان در معماری اقلیم های گرم و خشک ایران
نقش سایبان در معماری اقلیم های گرم و خشک ایران مانند مناطق یزد و اصفهان، یکی از ارکان اساسی برای ساخت خانه ها بوده که حتی هنوز هم می‌توانید نشانه هایی از این سایبان ها را در دو شهر اصفهان و یزد مشاهده کنید. ساباط ها یا سایبان هایی که در گذر‌های عمومی ساخته می‌شده و به صورت یک طاق نیمه تمام می باشد یکی از مهم ترین سازه های انسانی در معماری سنتی ایران است. این ساباط ها کاربرد و مزایای زیادی برای ساکنان شهر داشته اند. برای مثال در فصل گرما (همان طور که می‌دانید در بسیاری از شهر‌های ایران مانند یزد و اصفهان، تابستان های بسیار گرمی دارد) این ساباط ها با ایجاد سایه و گلوگاه باعث می‌شدند باد با شدت بیشتری در گذر‌ها بچرخد، که همین نکات باعث خنک شدن شهر می‌شد. از طرفی در فصل زمستان، ساباط ها از انباشته شده برف در گذر جلوگیری کرده و همچنین جریان هوای گرمتری در کوچه ایجاد می کردند.
فراموش نکنیم که در قرن‌ها پیش، بسیاری از شهر‌ها و آبادی های ایران مورد هجوم راهزنان و دشمنان سواره قرار می‌گرفت، وجود ساباط ها باعث می‌شود که سواران دشمن نتوانند با هم به گذر‌ها حمله کنند. پس یکی از مهم‌ترین نقش های سایبان در معماری ایرانی، ایجاد امنیت برای شهروندان نیز بوده است.
لازم به ذکر است که ساباط ها در شهر‌های گرم و خشک ایران، علاوه بر تمام مزایایی که ایجاد کردند، از نظر زیبایی شناختی نیز سازه های تحسین برانگیزی بودند و حالا پس از قرن ها جزیی از شناسنامه معماری سنتی ایران می باشند.
نقش سایبان در معماری اقلیم های سرد و کوهستانی ایران
نقش سایبان در معماری اقلیم های سرد و کوهستانی ایران بسیار متفاوت از مناطقی مانند اصفهان، یزد، کرمان و به طور کلی بخش های مرکزی است. وقتی می‌خواهیم از اقلیم های سرد و کوهستانی صحبت کنیم، در واقع تمرکز بحث بر روی شهر‌ها و آبادی هایی است که در نزدیکی کوهستان های البرز یا زاگرس بنا شده‌اند. این مناطق زمستان های سرد همراه با بارش برف سنگین تجربه می کردند برای همین معماران در اقلیم های سرد و کوهستانی، تمرکز زیادی برای حفظ گرما در محیط خانه داشتند. به همین منظور ایوان ها دارای سقف یا سایبان کوتاه تر و معمولاً از ملات کاهگل بودند. لازم به ذکر است که بر خلاف مناطق مرکزی ایران، در مناطق سرد و کوهستانی ایوان ها برای نشیمن طراحی نشده و بیشتر جنبه ورودی ساختمان را داشته‌اند. از سوی دیگر در ورودی خانه تا حیاط مرکزی از دالان هایی با سایبان از جنس کاهگل یا ترکیبی از کاهگل و حصیر استفاده می شده است. به این ترتیب در زمستان های سرد، این دالان ها گرمتر بوده و از انباشته شدن برف، مصون بوده‌اند.
نقش سایبان در معماری اقلیم های ساحلی ایران
نقش سایبان در معماری اقلیم‌های ساحلی ایران بیشتر به منظور جلوگیری از نفوذ باران به قسمت های خارجی خانه بوده است. در مناطق ساحلی دریای مازندران از انواع حصیر‌ها و گیاهان استفاده می‌شده تا ایوان و دالان های خانه از نفوذ باران در امان باشند. همچنین سایبان ها راه حل مناسبی برای سقف آغل ها، آلاچیق ها و انبار ها بوده‌اند. در مواردی که یک انبار برای نگهداری محصولات یا حیوانات در نظر گرفته می‌شد، با استفاده از سایبان های مختلف، یک جان پناه موقت بوجود می‌آمد که طبیعتاً در فصل های گرم سال این سایبان ها از بین می‌رفتند و دوباره لازم بود تا در سال آینده، فکری به حال سقف آن کرد.
موارد دیگری از نقش سایبان در معماری ایرانی مربوط به استفاده از گیاهان پهن برگ به عنوان سایبان است. در بسیاری از شهر‌های ایران از درخت مو به عنوان سایبان استفاده می‌شده به این شکل که داربست هایی با چوب، بر روی راهرو یا حیاط مرکزی نصب می‌کردند و شاخه های تاک را به آن می‌چسباندند. به مرور زمان این شاخه‌ها رشد کرده و کل داربست را می‌پوشاندند و به این ترتیب یک سایبان گیاهی ایجاد می‌شده که بالطبع تنها در زمان تابستان، کارایی داشته زیرا تاک در فصل پاییز و زمستان تقریباً تمام برگ های خود را از دست می‌دهد.
جمع‌بندی
به طور کلی در معماری سنتی ایران توجه زیادی به طراحی المان های متناسب با اقلیم و شرایط جغرافیایی هر منطقه وجود دارد. در این مقاله سعی کردیم به طور اختصاصی در مورد نقش سایبان در معماری ایرانی صحبت کنیم و اطلاعاتی را در این زمینه در اختیار شما قرار دهیم.